Wat pas zichtbaar wordt nadat het ons heeft geraakt

in de dynamiek zie je aanvankelijk alleen het groen; het rood voel je wel maar wil je liever niet zien. (Foto © Pixabay)

We kijken nog altijd te veel naar het individu, en te weinig naar de dynamieken die ons vormen. Er bestaan relationele patronen die zo subtiel en dominant worden dat ze je van binnenuit uitwissen, lang voordat je begrijpt wat er gebeurt.

Wat het meeste pijn doet is het proces waardoor je stap voor stap je eigen helderheid verliest.

Herkenbaar? 

Sommige ervaringen breken niet zozeer het hart, maar het beeld dat je had van jezelf. Niet door iets groots of luidruchtigs, maar door het kleine, het subtiele, het bijna onmerkbare. Het soort dynamiek dat zich pas veel later laat herkennen, wanneer de rook is opgetrokken en de binnenwereld weer ademruimte krijgt. 

Het onzichtbare werkt altijd het sterkst. 

En precies dat onzichtbare blijkt, helaas, een grote rol te spelen in relaties. 

In een tijd waarin contacten snel ontstaan en net zo snel weer verdwijnen, waarin datingapps beloven dat de juiste match maar één swipe verwijderd is, gebeurt er onder de oppervlakte iets wat nauwelijks woorden heeft. Je kunt verstrikt raken in patronen die niemand je geleerd heeft te herkennen. Patronen die beginnen als warmte, aandacht en nabijheid, en eindigen in verwarring, zelftwijfel en een bijna existentiële vermoeidheid.

En het meest verraderlijke is dit: het klopt in het begin allemaal zó overtuigend dat niemand kan zien wat er later zichtbaar wordt. Voor de buitenwereld is er geen vuiltje aan de lucht. Maar wie niet tijdig ingrijpt, kan er helemaal aan onderdoor gaan. 

De cyclus waarin sommigen terechtkomen — idealisering, gaslighting, devaluatie, en dan het plotse verdwijnen — is geen reeks feiten, maar een proces dat zich langzaam rond iemand sluit. Het begint met het gevoel eindelijk gezien te worden. Een intensiteit die bijna te mooi voelt om waar te zijn; het is tegelijk de grote valkuil. De eerste scheurtjes lijken nadien onbeduidend: een kleine opmerking, een draai in het gesprek, een subtiele verschuiving in toon. De twijfel wordt ingeslikt. Het voordeel van de twijfel wordt gegeven. Want zo hoort het toch in verbinding?

Maar gaandeweg verschuift er iets. Niet bruusk, maar als een lichte kanteling in de werkelijkheid. Aandacht wordt onvoorspelbaar. Woorden krijgen dubbele bodems. Gevoelens worden ter discussie gesteld. En langzaam, bijna onzichtbaar, begint een mens aan zichzelf te twijfelen in plaats van aan het gedrag dat deze twijfel veroorzaakte.

Pas achteraf, soms na maanden, jaren, wordt duidelijk wat er werkelijk speelde.

Het is een inzicht dat niet voortkomt uit meer feiten, maar uit meer bewustzijn. Een bewustzijn dat vaak op een pijnlijke manier wordt verworven.

Wat opvalt, telkens opnieuw, is hoe slecht onze taal hierop is voorbereid. De klassieke psychologie richt zich nog te vaak op het individu, op persoonlijkheidskenmerken, gedrag, diagnoses en lijstjes. Maar wat hier gebeurt, gebeurt tussen mensen. Het is relationeel. Cyclisch. Dynamisch. En juist daarom glipt het tussen de vingers van modellen die gebaseerd zijn op het statische, het statistische. 

Ook de academische toon schiet tekort. Statistiek is niet in staat te beschrijven hoe het voelt wanneer iemand langzaam van zijn innerlijke kompas wordt losgekoppeld. Er is geen grafiek die de ervaring vangt van het moment waarop vertrouwen omslaat in verwarring. De emotionele realiteit van deze relaties laat zich niet meten, alleen erkennen.

En precies in die erkenning begint herstel.

Niet in het analyseren van de ander, maar in het terugvinden van het eigen waarnemingsvermogen.

Opmerkelijk is hoe vaak mensen, vooral zij die van nature verfijnd waarnemen, diep voelen of snel patronen herkennen, uiteindelijk juist scherper zien wat hen overkwam. Niet omdat ze naïef waren, maar omdat ze in staat zijn om diepte te ontvangen. Narcistische dynamieken maken daar misbruik van; niet van zwakte, maar van diepgang.

Hetzelfde geldt voor kinderen en jongeren. Zij leven volledig in relationele dynamieken, zonder de taal om die te duiden. Ze voelen precies wanneer iets niet klopt, maar hun omgeving plaatst liever labels dan dat ze de interactie onderzoekt waarin het probleem misschien werkelijk ontstaat. Kinderen dragen de last van relationele patronen die volwassenen zelf niet herkennen, of pas veel later.

Er is daarom een nieuwe manier van kijken nodig: een die relationeel bewustzijn centraal stelt. Die niet vertrekt vanuit diagnoses, maar vanuit dynamieken. Die de mens niet opsplitst in categorieën, maar ziet hoe mensen elkaar vormen, kleuren en soms beschadigen.

Want uiteindelijk gaat het hier niet om narcisme, niet om definities, niet om vijandbeelden.

Het gaat over herkenning. Over het opnieuw vertrouwen op innerlijke signalen.

Over het zichtbaar maken van wat eerst onzichtbaar was.

En misschien wel het meest:over het besef dat bewustzijn groeit, niet ondanks deze ervaringen, maar erdoorheen.

De blinde vlek van de psychologie 

De moderne psychologie is gebouwd op individuen: op hun gedragskenmerken, hun trauma’s, hun diagnoses. Maar veel relationele schade ontstaat niet in één mens; ze ontstaat tussen mensen. In subtiele patronen die zich pas laten zien wanneer je het geheel bekijkt, niet de onderdelen. Gaslighting, idealisering, devaluatie, het wegwerp-moment, het zijn bewegingen in een dans die nooit door één danser wordt bepaald. Toch worden ze zelden als patroon onderzocht. Alsof het volstaat om naar de psyche van de ene mens te kijken, terwijl de verstoring juist zit in de dynamiek die zich tussen twee mensen speelt; en soms is eruit stappen de enige uitweg.

Die blinde vlek maakt dat slachtoffers vaak het gevoel krijgen dat hun ervaring niet past in het wetenschappelijke kader. Niet omdat hun ervaring onlogisch is, maar omdat het kader te smal is. Het ziet de interactie niet, alleen de individuen. En precies daar, in die ruimte tussen mensen, vallen de grootste wonden.