Tien manieren waarop het brein ons verhaal vormt

Veel van deze processen gebeuren onbewust. We rationaliseren pas achteraf wat het emotionele brein al heeft beslist. (Foto © Pixabay)

Er zijn van die vragen die zich niet zomaar laten beantwoorden. 'Heeft dit proefschrift je veranderd als mens?' 'Zou je het opnieuw doen?' Vragen die niet alleen worden gesteld aan een jonge mens in een academische zaal, maar eigenlijk aan iedereen dat ooit iets zwaars, iets langdradigs, iets ingrijpends heeft doorleefd. Opmerkelijk vaak klinkt dan dat kleine, trotse woordje: ja. Ook wanneer we weten hoeveel twijfel, nachtelijk piekwerk en half geformuleerd opgeven eraan voorafgingen.

Misschien is dat geen leugen, maar een vorm van hersenlogica; een zachte, bijna beschermende laag tussen onszelf en het verleden. Want ons brein doet meer dan denken; het weeft verhalen, het masseert betekenis, het temt de chaos van alles wat we hebben gevoeld.

Het begint met de cognitieve dissonantie, dat knagende ongemak wanneer twee waarheden botsen: 'het was moeilijk' en 'ik ben een verstandig mens'. Dus kneden we het verleden totdat beide waarheden netjes naast elkaar passen, alsof het nooit anders heeft gekund. Het brein houdt van coherentie, van een verhaal dat klopt, zoals een rivier graag haar bedding volgt.

Daaroverheen ligt ons narratief verlangen: de behoefte aan een boog, een reis, een reden. Een huzarenstukje zonder betekenis zou voelen als een boek zonder einde. Dus maken we er een hoofdstuk van. Een rite de passage. Een berg die we beklommen om onszelf op de top terug te vinden.

En dan is er de zingeving als overlevingsstrategie. De mens is het enige dier dat lijden verteerbaar maakt door het te verpakken in betekenis. Moeite zonder betekenis wordt ondraaglijk; moeite met betekenis wordt herinnering. Ons brein kiest bijna altijd voor het laatste.

Ook het positief zelfbeeld speelt mee. Deep down willen we geloven dat we goede keuzes maken, dat we geen dwaaltochten kiezen, dat we ergens naartoe gaan. Dus herformuleren we twijfel als groei en worsteling als karaktervorming.

Hindsight bias fluistert intussen dat het allemaal logisch was, dat het pad zich eigenlijk vanzelf heeft ontvouwen. Een vriendelijk geheugen is het halve werk van innerlijke vrede.

En onder al dat denken sluimert de sunk cost fallacy: wat veel heeft gekost, moet waarde hebben. Het is een primitief, maar begrijpelijk rekenmodel. Net als een pottenbakker die een mislukte vaas toch bewaart omdat er uren klei in zitten.

Op sociale momenten zoals een verdediging, een sollicitatie of een afscheid treedt het imago-management in werking. Niet nep, maar verfijnd. We spreken de versie van onszelf uit die past in het decor. De versie die zegt: Het was het waard. Ik ben gegroeid.

Veel van deze processen gebeuren onbewust. We rationaliseren pas achteraf wat het emotionele brein al heeft beslist. En omdat we gewoontewezens zijn, streven we naar consistentie: we willen dat ons verleden, heden en toekomst elkaar een hand geven.

Tenslotte is er de retrospectieve mildheid, misschien wel het mooiste mechanisme. Het brein strijkt de scherpe kantjes glad, schuurt het verleden niet op tot waarheid, maar tot leefbaarheid. We herinneren ons vooral wat ons helpt verder te gaan.

Wanneer je dit alles weet, en echt doorvoelt, ontstaat er een zachte ontspanning in de geest. Je hoeft jezelf niet meer te wantrouwen omdat je nu anders denkt over vroeger. Je hoeft je verleden niet op te kuisen of te herinterpreteren om het te rechtvaardigen. Je brein doet dat toch al, liefdevol en instinctief.

Het is een oefening in denken over ons denken, ja. Maar meer nog: een oefening in mildheid tegenover wie we waren, wie we zijn, en wie we proberen te worden. Misschien is dát de grootste rust die zelfkennis kan brengen: begrijpen dat we niet moeten vechten tegen onze mentale mechanismen, maar ze kunnen leren herkennen als subtiele manieren waarop het brein ons helpt verdergaan. Zoals het woordje ja, dat soms meer zegt over onze menselijkheid dan over het verleden zelf.