De waarheid zonder empathie

Een column over waarheid, kwetsbaarheid en het ongemak van redelijkheid in het publieke debat

Naast elkaar is een menselijker positie dan tegenover elkaar. (Foto © Pixabay)

De Afspraak van 10 november blijft nazinderen. Niet zozeer door wat er is gezegd, maar door de manier waarop empathie en redelijkheid elkaar lijken te raken, of liever: elkaar lijken te missen. Het gesprek legt meer bloot dan de onderwerpen zelf. De toon waarop is misschien nog betekenisvoller dan de woorden zelf.

Aan tafel zit Koen Van Sumere, jarenlang misbruik in de kerk meegemaakt, en naast hem Macheld Libert, de journaliste die zijn verhaal van nabij volgt. Tegenover hen kerkjurist Rik Torfs, die zijn nieuwe boek Waarheid komt presenteren. Een opvallende samenstelling, of misschien net geen toeval. In het ongemak van het gesprek toont zich iets groters: de breuklijn tussen ervaring en rede, tussen empathie en afstand.

Een gesprek, en misschien zelfs een boek, over waarheid wordt onwaarachtig zodra empathie ontbreekt.

Het onderwerp is uiterst delicaat, bijna ondraaglijk kwetsbaar: wat betekent erkenning voor slachtoffers die decennialang zijn genegeerd? Maar in de studio voltrekt zich een andere, minder zichtbare scène. Niet alleen een gesprek over misbruik, maar een botsing tussen empathie en redelijkheid. Waar de ene spreekt vanuit ervaring, spreekt de ander over waarheid als concept. In dat verschil van toon en tempo openbaart zich iets dat onze samenleving dieper raakt dan dit ene televisiemoment.

De morele asymmetrie

Een slachtoffer dat over zijn pijn spreekt, brengt iets in het gesprek dat tot niets anders te herleiden is; het is een ervaring die niet te abstraheren valt. Wie naast hem zit, spreekt in aanwezigheid van die kwetsbaarheid — dat zie je, dat voel je. Vanaf hier bestaat er geen neutraal spreken meer. Toch is dat precies de houding die Torfs aanneemt. Zijn redenering, dat we in een gepolariseerde tijd te vaak op ons gelijk uit zijn en te weinig openstaan voor de waarheid, klinkt op zich redelijk. Maar in deze context klinkt ze onthecht, kil en koud.

Niet omdat de gedachte fout is, maar omdat ze geen ruimte laat voor wat hier werkelijk op het spel staat: erkenning. 

De illusie van neutraliteit

We verwarren vaak nuance met afstand. De intellectueel die zich neutraal opstelt, denkt dat hij het debat hoger tilt. In werkelijkheid kan die neutraliteit een vorm van onverschilligheid worden. Er zijn situaties waarin “beide kanten” geen moreel evenwicht vormen. Zoals deze. 

De macht om de waarheid te definiëren is zelden onschuldig. Ze bepaalt wie gehoord wordt, en wie moet zwijgen.

Wanneer de ene spreekt vanuit trauma en de ander vanuit redenering, is er geen gelijk speelveld. De weigering om partij te kiezen, om je in te leven, of om geraakt te worden, is dan zelf een positie. Empathie vraagt niet dat we de rede opgeven, maar dat we haar tijdelijk opschorten. De rede die zich afsluit voor het gelaat van de ander wordt koud, en daardoor onwaarachtig.

De talkshow als arena

Ook de setting verdient aandacht. Door precies deze stemmen samen aan tafel te brengen, wordt het conflict haast geënsceneerd. De pijn van de ene voedt de stelling van de ander. Wat ogenschijnlijk een gesprek over begrip is, wordt een botsing, een dramaturgie die spanning en aandacht oplevert.

Zo wordt empathie niet beleefd, maar opgevoerd. De talkshow wordt op die manier een toneel waar verontwaardiging en redelijkheid elkaar afwisselen; niet om te begrijpen, maar om te boeien, om te entertainen.

De breuklijn in de samenleving

Misschien is het daarom zo pijnlijk om te zien: niet enkel de woorden, maar de gezichten spreken. De ergernis, de gekwetstheid, het ongemak. Wat zichtbaar wordt, is niet alleen een meningsverschil, maar een breuklijn die door de samenleving zelf loopt — tussen wie spreekt vanuit doorleefde ervaring en wie spreekt vanuit afstandelijke analyse, tussen warme empathie en kille rationaliteit.

"Aandacht is de zuiverste vorm van vrijgevigheid." — Simone Weil

We leven in een tijd waarin begrijpen vaak wordt verward met beoordelen. Empathie vraagt traagheid, terwijl de media versnelling eisen. En in die spanning is de menselijke maat steeds meer zoek. 

De paradox van waarheid

Torfs heeft in zekere zin gelijk: we bewijzen te graag ons eigen gelijk. We klampen ons vast aan onze kleine waarheden, in plaats van samen te zoeken naar iets groters. Maar net in deze confrontatie toont zich de ironie. Door over waarheid te spreken zonder je te laten raken door de waarheid van de ander, wordt de stelling zelf ongeldig.

De intellectueel die waarschuwt voor polarisatie, maar geen empathische resonantie toelaat, belichaamt wat hij bekritiseert. Zo verliest de rede haar morele grond.

De intellectueel die waarheidsliefde predikt zonder empathie, herhaalt precies het machtsgebaar dat hij denkt te overstijgen.

Wat rest

Misschien is dat de les van deze afspraak: waarheid en empathie zijn geen tegengestelden, maar elkaars voorwaarde.

Een waarheid zonder empathie wordt kil en abstract.

Empathie zonder waarheid wordt sentimenteel.

Tussen die twee loopt de dunne draad van menselijkheid; precies wat we in dat televisiemoment zien breken.

De waarheid heeft geen toekomst als ze niet meer luistert.

Empathie lijkt vandaag de ware breuklijn in onze samenleving. Wie ze mist, beseft dat zelden zelf. Integendeel: het gebrek aan inlevingsvermogen lijkt een vrijgeleide om macht uit te oefenen; vaak ten koste van de ander. Zonder empathie is er geen erkenning mogelijk, geen werkelijk luisteren, geen herstel. En precies daar stokt elk gesprek over misbruik of onrecht: waar de ene spreekt vanuit pijn, hoort de ander slechts een verhaal. Waar empathie verdwijnt, verhardt de taal.